Ngày xưa, có
đôi vợ chồng nghèo sinh được hai mụn con: đứa lớn là trai mười một tuổi, đứa bé
là gái lên sáu tuổi. Mỗi lần hai vợ chồng đi làm đồng hay đi đâu vắng, thường để
hai con ở lại nhà, dặn anh trông nom em gái. Một hôm trước khi đi làm, người mẹ
trao cho hai con một cây mía, bảo con lớn ở nhà chặt cho em ăn và đưa
em đi chơi. Thường ngày mẹ vẫn nhắc:- Con đừng làm em khóc,
kẻo cha về đánh chết nghe không!
Thằng anh đưa em ra
sân cùng em trồng đá bẻ cây làm nhà làm cửa chơi với bạn bè quanh xóm. Chơi
chán, anh đưa em vào nhà rồi tìm dao chặt mía. Không ngờ khi nó vừa giơ dao lên
chặt, thì lưỡi dao sút cán văng vào đầu em. Cô bé ngã quay ra bất tỉnh nhân sự,
máu đỏ lênh láng cả một vạt đất. Thấy thế thằng anh rất sợ, nghĩ bụng: -
"Tội ta to lắm. Cha về đánh chết mất!". Thế rồi, anh bỏ em nằm sóng
sượt ở giữa nhà mà trốn đi.
Cậu bé đi, đi mãi.
Trên bước đường lưu lạc, hắn ở nhà này ít lâu rồi bỏ đi đánh bạn với nhà khác.
Trong hơn mười lăm năm, hắn không biết mình đã đi những xứ nào, ăn cơm của bao
nhiêu nhà. Cho đến lần cuối cùng, làm con nuôi một người đánh cá ở miền biển
vùng Bình-định. Nghề chài lưới giữ chân hắn lại ở đây.
Ngày lại ngày nối
nhau trôi qua. Rồi hắn kết duyên cùng một người đàn bà. Vợ hắn cũng thạo nghề
đan lưới. Mỗi lúc thuyền của chồng về bãi, vợ nhận lấy phần cá của chồng, quảy
ra chợ bán. Sau hai năm có được mụn con, hai vợ chồng cảm thấy sung sướng vô hạn.
Hôm ấy biển động, chồng
nghỉ ở nhà vá lưới. Cơm trưa xong, vợ xõa tóc nhờ chồng bắt chấy. Đứa con đi chập
chững trước sân nhà, bốc cát chơi một mình. Thấy vợ có một cái sẹo bằng
đồng tiền ở trên tai bên phải, chồng lấy làm ngạc nhiên vì mấy lâu mái tóc đen
của vợ đã hữu ý che kín cái sẹo không cho một người nào biết, trong số
đó có cả chồng. Anh liền hỏi về lai lịch chiếc sẹo. Vợ vui miệng kể: -Ngày
đó cách đây hơn hai mươi năm, tôi mới bằng một tý đã biết gì đâu. Anh ruột của
tôi chặt mía. Chao ôi! Cái mũi mác tai hại. Tôi ngất đi. Sau này, tôi mới biết,
lúc đó hàng xóm đã đổ tới cứu chữa rất lâu cho đến khi cha mẹ tôi về
thì mới chạy tìm thầy tìm thuốc. May làm sao tôi vẫn sống để nhìn lại cha mẹ tôi.
Nhưng tôi lại mất người anh ruột vì anh tôi sợ quá bỏ trốn. Cha mẹ tôi
cố ý tìm tòi nhưng tuyệt không có tin gì. Rồi đó, cha mẹ tôi
thương con buồn rầu quá thành ra mang bệnh, kế tiếp nhau qua đời. Về phần tôi không có người nương tựa
lại bị người ta lập mưu cướp hết của cải và đem tôi đi bán cho thuyền buôn. Tôi
không ở yên một nơi nào; nay đây mai đó, cuối cùng đến đây gặp anh...
Sau lưng người vợ,
nét mặt của chồng từng lúc mỗi biến sắc khi biết là lấy nhầm phải em ruột. Lòng
người chồng càng bị vò xé vì tin cha mẹ, tin quê quán do vợ nói ra. Nhưng chồng
vẫn cố ngăn cảm xúc của mình, gói kín sự bí mật đau lòng đó lại, không cho vợ
biết.
Qua mấy ngày
sau, sóng gió yên lặng. Nhưng lòng người đàn ông thì không thể nào yên lặng được
nữa. Như thường lệ, hắn lại chở lưới ra biển để đánh cá. Nhưng lần này một đi
không bao giờ trở lại.
Người vợ ở nhà trông
đợi chồng ngày một mỏi mòn. Tại sao sau khi đánh cá xong, giữa lúc đêm tối, mọi
người đều cho thuyền trở về đất liền, thì chồng mình lại dong buồm đi biệt. Mà
chồng mình là người chí thú làm ăn và rất thương con mến vợ. Thật là khó hiểu.
Mỗi chiều, nàng lại bồng con trèo lên hòn núi ở cửa biển, con mắt đăm đăm nhìn
về phía chân trời mù mịt.
Ba tuần trăng qua. Rồi
sáu... rồi chín tuần trăng. Tuy nước mắt bây giờ đã khô kiệt, nhưng
người đàn bà vẫn không quên trèo núi trông chồng. Cái hình bóng ấy đối với dân
làng thành ra quen thuộc. Về sau cả hai mẹ con đều hóa ra đá, trở thành hình
bóng quen thuộc vĩnh viễn. Hòn đá ấy ngày nay vẫn còn trên đỉnh núi ở bên cửa
biển Đề-di, thuộc huyện Phù-cát, tỉnh Bình-định. Người ta vẫn gọi là đá
Trông-chồng hay là đá Vọng-phu.
Hết.
KHẢO DỊ
Loại truyện "đá
Vọng-phu", hay nói một cách khác những truyện có đề tài anh em ruột lấy nhầm
phải nhau thành vợ chồng, trong dân gian có khá nhiều, truyện này khác với truyện
kia một ít chi tiết. Điều cần để ý là ở Việt-nam những núi đá có hình người dắt
con hay bồng con mang tên là đá Vọng-phu, thì ngoài Bình- định ra còn có Lạng-sơn
và Thanh-hóa. Mỗi vùng đất có truyện lưu truyền:
Ở Trung-quốc cũng có
đá Vọng-phu trên một hòn núi phía Bắc Vũ-xương và núi Vọng-phu ở các
tỉnh An-huy, Giang-tây và Sơn-tây. Sự tích đá Vọng-phu của Trung-quốc
cũng tương tự với truyện Việt. Theo sách U minh lục thì có một người
đàn bà chồng bị bắt lính và bị chết trận ở biên giới. Bà ta hàng ngày trèo lên
đỉnh núi trông đợi chồng về. Bà đợi mãi mỏi mòn con mắt và sau cùng chết hóa
thành đá. Dưới đây là một số dị bản của truyện Sự tích đá vọng phu ở
các địa phương Việt-nam.
1. Truyện Tô Thị
vọng phu ở Lạng-sơn:
Ngày xưa, nhà họ Tô
có hai người con: anh là trai lên mười, em là gái lên tám. Một hôm, nhân lúc
cha mẹ vắng nhà, anh nhặt đá ném chim, không may trúng phải
đầu em, máu chảy lênh láng. Thấy em ngất đi, anh chắc em chết, sợ quá
trốn sang Trung-quốc. Qua một thời gian dài trôi nổi, hắn quên hết bà con làng
xóm, chỉ còn nhớ mình là người Việt. Thế rồi, năm ba mươi tuổi hắn mới lần mò về
nước. Với một ít vốn liếng nhỏ, hắn ở ngay lại Lạng-sơn lập nghiệp. Ở đây hắn
yêu cô con gái một nhà buôn. Hai người sau đó được phép lấy nhau và kết quả là
một đứa bé ra chào đời. Chồng rất yêu vợ thương con và chí thú làm ăn.
Một hôm chồng giội
nước cho vợ gội đầu, bỗng thấy đầu vợ có một cái sẹo lớn. Câu chuyện vợ kể
chính là chuyện ném đá của chồng ngày xưa. Sau khi cha mẹ chết, vợ bơ vơ lưu lạc
đi hết nơi này sang nơi khác để nuôi thân. Sau cùng tới đây làm con nuôi nhà
này rồi vừa gặp nhau.
Biết đích là em gái
mình, chồng rất đau lòng nhưng vẫn không lộ cho vợ biết Sau đó gặp khi nhà vua
bắt lính, chồng ra ứng mộ. Trước khi trẩy, chồng dặn vợ:- Nếu ba năm mà tôi
không về, ấy là tôi đã chết, nàng cứ việc đi lấy chồng khác.
Rồi đó chồng nhất định
không về nữa. Ở nhà vợ cũng nhất định không đi lấy chồng khác. Sau ba năm, rồi
năm năm, vợ trông chồng mỏi mòn con mắt. Hàng ngày, nàng bồng con lên núi, con
mắt luôn luôn hướng về phía chồng trẩy. Một hôm giữa cơn mưa to bão lớn,
nàng đứng đợi mãi không về. Đến lúc mọi người lên núi thì đã hóa thành đá.
Người ta gọi hòn đá ấy là Tô thị vọng phu.
2. Theo Đại Nam
nhất thống chí thì truyện đá Vọng-phu ở Bình-định như sau:
Xưa ở làng Chính-uy
có một người đàn bà sinh một trai một gái đều còn nhỏ tuổi cả. Một
hôm nhà phơi thóc, mẹ bảo con đuổi gà. Người con trai nhặt đá ném gà,
không ngờ trúng phải đầu em, máu ra lênh láng. Mẹ giận mắng nhiếc rồi đuổi con
đi. Người con trai sợ qua, trốn biệt đến hơn hai mươi năm mới trở về thì mẹ đã
chết, còn em thì lưu lạc không biết đi đâu. Trơ trọi một mình hắn bèn ngụ ở
làng. ấy. Sau đó, hắn lấy vợ người làng Chính-minh, sinh được một trai một gái.
Một hôm vợ chồng nhân thong thả ngồi bắt chấy cho nhau: vết sẹo trên đầu vợ làm
cho chồng rõ sự thật. Sau đó, chồng đáp thuyền đi biệt nói dối là đi buôn. Vợ ở
nhà trông đợi mỏi mắt, thường dắt hai con lên núi trông ngóng buồn thương rồi đều
hóa thành đá.
3. Truyện của Lăng-đờ
(Landes) (sách đã dẫn) kể cũng giống như truyện ở vùng Bình-định vừa
kể. Duy có khác ở chỗ lý do người anh bỏ trốn là vì cờ bạc,
a) Nhà nho ngày
xưa đã từng cải biên thành một truyện có chủ đề khác hẳn: Tô thị là người Lạng-sơn
có sắc đẹp, yêu một chàng họ Đậu là học trò. Giữa lúc đó có người đình trưởng
cũng cậy mối dạm nàng làm vợ lẽ. Nhưng Tô thị không bằng lòng. Cuối cùng
nàng kết duyên với người học trò, nuôi chồng ăn học. Đình trưởng giận để bụng,
nhân dịp vua bắt lính, bèn bắt người chồng phải đi. Đằng đẵng bao nhiêu năm trời
không thấy chồng về, mặt khác bị đình trưởng ép lấy mình, Tô thị hóa điên. Một
hôm lên núi Tam-thanh trông chồng như mọi ngày, rồi không về nữa. Khi mọi người
biết thì đã hóa thành đá.
b) Phạm Duy
Khiêm thì kể có khác ở đoạn đầu, dùng số mệnh làm chủ đề:
Xưa, trong một làng
thượng du có hai anh em mồ côi ở với nhau. Người anh hai mươi tuổi, còn em gái
lên bảy tuổi. Một hôm có ông thầy số đi qua đoán cho người anh rằng: Số anh phải
lấy em ruột làm vợ, không thế nào cưỡng được. Hắn cầm lấy lá số ngày
đêm khổ tâm vì số mệnh ác nghiệt. Cuối cùng, một hôm hắn đưa em lên núi, rồi
nhân lúc bất ngờ, giáng cho em một nhát búa ngã lăn ra. Đoạn, hắn thay tên đổi
họ rồi trốn đi rất xa trong bao nhiêu năm trời. Cho đến khi yên lặng
mới trở về Lạng-sơn lập nghiệp. Còn cô em sau khi bị anh chém thì nằm chết ngất.
Nhờ có một bọn cướp cứu cho sống lại rồi cô được họ nuôi ở trong rừng. Cho đến
lúc bọn cướp bị đuổi khỏi sào huyệt cô mới được trở về. Bơ vơ không biết nương
tựa ai, cô được một người lái buôn nhận làm con nuôi. Rồi về sau hai người lấy
nhau mà không biết là anh em.
Mãi đến một hôm vợ
phơi thóc, chồng thấy vết sẹo, hỏi rõ mới hay. Chồng lẳng lặng tìm cớ bỏ đi biệt.
Vợ ở nhà trông đợi mỏi mắt, rồi hóa đá trên núi, v.v... (Truyền thuyết của
đất nước thanh bình). còn kết cục thì chồng chết hóa làm sao mai, vợ
làm sao hôm, con thì làm sao đòn gánh thường ở giữa trời đợi sao hôm và
sao mai.
4. Ri-sa (Richard)
có sưu tầm một truyện, lưu truyền ở một vùng dường như là khoảng biên giới giữa
Bình-định với Tây-nguyên, có nội dung hơi khác:
Có hai anh em Chánh
và Quýt ở làng Nam-lang. Chánh đã lớn, còn em gái thì còn bé. Lúc còn nhỏ, hai
anh em được bố mẹ xăm vào đầu một dấu hiệu của gia đình. Sau đó dân làng này
xung đột với làng Ma-cát, và bị làng Ma-cát bắt làm tù binh. Chánh bị đưa đi
bán cho lái buôn. Thời gian trôi đi, Chánh cũng qua tay nhiều chủ. Sau Chánh trốn
được về làng thì nhà cửa không còn gì nữa, bèn đến cư trú ở làng Nong-hát làm
ăn, rồi lấy vợ tại đấy. Vợ là con nuôi một người dân thường. Vài tháng sau làng
động. Thầy pháp của làng được thần cho biết có một hiện lượng loạn luân. Khi
tìm đến Chánh và vợ, thấy dấu xăm của họ, mới rõ sự thật. Sau đó hai anh em hóa làm chim: một con trống một con mái, chui rúc trong
rừng sâu, vì hổ thẹn không muốn cho ai biết.
5. Về loại truyện
có nội dung đề cập đến vấn đề quan hệ luyến ái giữa anh và em ruột, ở miền
Trung còn có truyện Sự tích chim bóp-thì-bóp:
Xưa có gia đình nọ
can tội với triều đình, bị kết án chém cả nhà. Hai chị em ruột nhà ấy trốn được
vào rừng sâu. Họ đào củ hái trái kiếm ăn qua ngày. Dần dần người em trai lớn
lên, đêm ngủ kề nhau, một hôm em bỗng bỏ tay lên vú chị. Chị đưa chuyện:
"Trời phạt" ra để ngăn em. Em sợ rồi bỏ đi mất. Chị thương em đi tìm,
luôn miệng gọi em: "Bóp thì bóp". Sau không tìm được, chị
em đều hóa làm chim bóp-thì-bóp.
Loài chim này bắt đầu
đi kiếm ăn từ hoàng hôn, mái trống gọi nhau, đuổi nhau vòng quanh núi, sắp sửa
gặp nhau thì rạng, phải trở về tổ.
Về sự tích sao hôm
và sao mai, người Trung-quốc kể: gia đình Cao Tân có hai đứa con thường coi
nhau như kẻ thù. Nhưng cuộc xung đột của họ đến tai hoàng đế. Hoàng đế bèn chia
rẽ họ ra bằng cách giao cho hai người hai phần việc ở hai xứ khác nhau. Sau khi
chết, họ hóa làm hai ngôi sao lúc đầu ở gần nhau, nhưng Ngọc Hoàng tỏ ý làm cho
họ ngày càng xa dần, cho đến không thể gặp được nhau. Đó là sao hôm và sao mai.
6. Một truyện
khác Sự tích sao hôm, sao mai và sao rua nói đến hai anh em trai, có
chỗ giống và khác với truyện của Lăng-đờ (Langdes) nói trên.
Xưa có hai anh em ở
với nhau: anh đã có vợ, em còn bé dại. Vừa khi anh bị bắt đi phu, có dặn em ở
nhà phải nhớ canh giữ chị. Ở nhà, em nằm buồng riêng nhưng hữu ý khoét một lỗ ở
vách, đêm đêm bỏ tay lên bụng chị để canh giữ. Về sau chị bỗng có mang. Anh về,
em sợ tội bỏ trốn. Nhưng chị không đẻ ra người mà đẻ ra một cái bàn tay. Anh hối
hận, bỏ đi tìm em. Không thấy chồng về, vợ lại bỏ đi tìm chồng. Kết cục,
gần giống với truyện mà Lăng-đờ (Landes) đã kể, là anh hóa làm sao mai, em hóa
làm sao hôm, còn chị thì hóa làm sao rua (sao rua trông như cái bàn tay).
Người miền Bắc cũng
kể như trên, nhưng nói là chị hóa làm sao vượt, còn cái bàn tay đẻ ra thì hóa
làm sao rua. Ở Phú-thọ có câu tục ngữ: "Em hôm, anh mai, chị chả thấy
đâu, chị vượt".
Cũng có người kể cái
bàn tay ấy sau chôn xuống đất mọc lên một cây, cây sinh quả, quả nào quả ấy như
cái bàn lay tức là cây phật thủ.
Cô-xcanh (Cosquin)
khi nhắc đến truyện Sự tích đá Vọng-phu của ta đã truy cứu nguồn gốc đến tận
một loạt truyện có chủ đề hôn nhân tiền định với mô-típ vết sẹo mà ông
cho là rất gần nhau. Ví dụ một số truyện sau đây:
Truyện của Trung-quốc Sự
tích Nguyệt lão và dây tơ hồng: Vi Cố làm quan đời Đường được phái đi bình
định một thành phố. Ban đêm, anh gặp một ông cụ già đang bận viết lách dưới ánh
trăng. Hỏi thì đáp là ghi chép những cuộc hôn nhân của người trần. Ông lão lại
nói: - Những dây đỏ trong đãy dùng để buộc chân nam và nữ đã xe duyên. Buộc rồi
là không gỡ nổi". Vi Cố bèn hỏi về đường hôn nhân của mình, ông lão bảo: -
"Vợ anh là con một mụ bán rau ở chợ". Thấy người vợ tương
lai (mà ông lão chỉ cho anh vào một ngày sau đó) chỉ là một đứa bé đang ẵm,
nghèo khổ, xấu xí. Vi Cố sai người giết nó đi, nhưng người đó chỉ làm bị thương
ở lông mày đứa bé.
Mười bốn năm sau. Vi
Cố lấy được một cô vợ đẹp, con nuôi một quan lớn. Thấy giữa lông mày vợ
luôn luôn có một trang sức che kín. Vi Cố hỏi, mới hay đó là vết sẹo hồi nhỏ do
mình sai người giết nhưng đâm hụt thành sẹo.
Truyện của người Ấn ở
Băng-la-dex:Một ông vua nhờ các nhà thông thái bói toán về đường vợ con của
hoàng tử. Họ không dám nói sự thật nhưng vì vua giục, họ phải tâu: -
"Hoàng tử sẽ lấy một người đàn bà dòng dõi hèn hạ, một người
"Pă-li" ở tại một đường phố thuộc thành phố Đuốc-ba-san". Để phá
tiền định xấu, hoàng tử cưỡi ngựa đến nhà kia mổ bụng cô gái. Cô này nhờ điều
kiện may mắn không chết, vết thương dần dần lành, và sau đó ít lâu được
con voi ngự đặt lên lưng mang đến cung vua. Hoàng tử thấy cô đẹp tuyệt trần
không biết đó là người mà mình trước đây muốn xa lánh, bên lấy nàng làm vợ.
Ít lâu sau, hoàng tử phát hiện ra vết sẹo ở bụng của vợ mình, hỏi, mới biết kết
quả của mối duyên tiền định.
Truyện của Hy-lạp
(Grèce):
Một trong ba bà tiên
tri cho biết một cô gái mới đẻ sẽ lấy một thương nhân nước ngoài, khách quý của
nhà ấy. Giận quá, người khách nọ bồng đứa bé ném qua cửa sổ, đứa bé rơi
trên một cái cọc thủng bụng.Về sau nguời thương nhân lấy vợ, nhờ vết sẹo mới
nhận ra đó là cô bé mà mình ném ngày xưa nhưng không chết.
Hai truyện khác của
người Ác-mê-ni (Arménie) và của nguời Nga rất giống với truyện Trung-quốc đã dẫn.
Ở truyện Ác-mê-ni, có một hoàng tử gặp một cụ già ngồi ghi chép những tội lỗi
và số phận con người. Hỏi về mình, ông cụ nói: anh sẽ lấy con một người chăn bò
làm vợ. Thấy cô gái nằm trên giường, mụn nhọt khắp mình, hoàng tử bèn sai người
giết đi. Nhưng luỡi dao đã không làm cô chết mà làm cô trở nên đẹp như tiên.
Ở truyện Nga, hoàng
tử không phải gặp ông cụ già mà là gặp một người thợ rèn - rèn hôn
nhân cho con người - đang đập trên đe hai sợi tóc mảnh dùng để kết duyên (như sợi
dây đỏ ở truyện Trung-quốc). Thấy người vợ tương lai mà ông thợ rèn
chỉ cho mình là một cô gái từ lâu da thịt bấy nát, hoàng tử tìm đến và đâm một
mũi gươm. Không ngờ cô gái nhờ đó trở nên đẹp đẽ.
Cô-xcanh (Cosquin)
còn nhắc tới một loạt truyện khác có nội dung hôn nhân tiền định như con vô
tình giết cha lấy mẹ, trong đó có truyện Ơ-đíp (Oedipe) của thần thoại Hy-lạp,
cũng coi như gần gũi với các truyện trên. Người Khơ-me (Khmer) cũng có truyện một
hoàng tử cứu mẹ, bị vua nước láng giềng bắt cóc, nhưng vì không biết mặt mẹ nên
lấy nhầm làm vợ, về sau cũng nhờ có vết sẹo ở trên mình hoàng tử, nên mẹ mới nhận
ra.
Xem thêm các truyện
khác tại đây:
-----