Ngày xưa có một
anh chàng trẻ tuổi tên là Cuội. Từ thuở nhỏ, Cuội mồ côi cả cha lẫn mẹ phải
đi ở với chú thím. Hắn ta là tay láu lỉnh, đặc biệt về môn lừa người thì rất
thành thạo. Một lão trọc phú ở trong miền nghe tiếng đồn về Cuội tỏ vẻ không
tin. Một hôm, hắn cho người gọi Cuội đến và bảo: - Nghe nói mày
lừa người giỏi lắm. Bây giờ tao ngồi ở đây, đố mày lừa tao cho tao ra ngoài cổng
thì tao lập tức thưởng cho mày năm quan. Đấy có mọi người làm chứng đấy!
Cuội ta gãi đầu gãi
tai đáp: - Ông ngồi ở đây, lại có đề phòng sẵn thì làm sao mà lừa ông ra ngoài kia được.
Nếu ông ra đứng ngoài cổng tôi mới có cách lừa được ông vào nhà.
Nghe nói thế, lão trọc
phú chạy ra cổng. Nhưng khi đến nơi, Cuội đã vỗ tay reo: - Đấy
tôi đã lừa được ông ra cổng rồi!
Trọc phú bị tẽn vì
thua cuộc đành phải y ước đem tiền cho Cuội.
Nhà chú thím Cuội có
nuôi một con lợn béo. Một hôm nhân lúc mọi người đi vắng cả, Cuội gọi
người hàng thịt đến nhà bán rẻ con lợn đó lấy tiền tiêu. Cuội chỉ dặn người ấy
giấu kín cho mình và xin lại cái đuôi lợn sống. Hắn đã tìm ra được một mưu để
nuốt trôi con lợn. Hắn đào một cái lỗ nhỏ ở đám đất gần chuồng lợn, cắm cái
đuôi vào đó rồi nện đất rất chặt. Chờ lúc người thím đi làm về, hắn làm vẻ mặt hốt
hoảng nói: - Thím ơi! Thật là số không may. Ông gì ấy ông bắt mất lợn
nhà ta. Nó xuống âm phủ mất rồi.
Rồi Cuội dắt thím ra
chuồng lợn, nói tiếp: - Nó đã xuống cả hai chân sau rồi, chỉ còn cái
đuôi, bây giờ thím hãy giữ lấy cái đuôi đừng cho nó xuống mà cũng đừng
giật mạnh kẻo đứt mất là hỏng việc. Cháu sẽ lấy thuổng đào đất xung quanh, may
chi bắt nó trở về.
Người thím nghe nói
tưởng ông gì bắt lợn thật, vừa lo sợ vừa tiếc của, giục Cuội làm nhanh. Cuội lẳng
lặng lấy thuổng đào đất. Đất bở ra cái đuôi không kéo tự nhiên rời khỏi mặt đất.
Thấy thế hắn la to lên: - Thôi! Thế là lợn xuống âm phủ mất rồi.
Còn làm ăn gì được nữa.
Một hôm, Cuội cùng
chú đi chợ. Cuội xách một cái thúng không. Đột nhiên. Cuội chạy lên trước bỏ
quá chú một quãng rồi lấy thúng úp một bãi cứt trâu ở dọc đường. Khi
người chú vừa đến nơi, Cuội khư khư giữ chịt lấy thúng, bảo: - May
quá! Cháu vừa úp được một con chim ngói to lắm! Nhưng nếu bây giờ thò tay vào bắt
thì nó trượt mắt. Vậy chú mau mau về lấy tay lưới giăng chung quanh để bắt cho
chắc. Con này mà đánh chén thì tuyệt!
Người chú vốn có máu
tham, nghe hắn nói thế tưởng thật, vội vã trở về nhà lấy lưới đến giăng bốn bên
thúng rất cẩn thận. Mọi người xúm lại xem rất đông. Nhưng khi Cuội giở thúng
ra, ai nấy đều phì cười vì chỉ thấy một bãi cứt trâu, chả có chim đâu cả. Riêng
người chú bị Cuội đánh lừa, giận thâm gan tím ruột, bèn không đi chợ nữa, dắt
Cuội về đánh cho một trận thừa sống thiếu chết.
Một hôm khác, Cuội
cùng chú đang cuốc cỏ ngoài đồng. Trời nắng như thiêu như đốt. Khát quá, người
chú bảo hắn về nhà lấy nước mang ra. Vừa đến nhà, Cuội đã làm vẻ hốt hoảng, nước
mắt giàn giụa, miệng mếu nói không ra tiếng: - Khốn khổ lắm thím ơi!
Chú bị trâu húc lòi ruột gan ra một đống. Hiện đã tắt thở, còn nằm trên cồn...
Người thím nghe nói
chỉ còn biết kêu trời khóc đất rồi bươn bả ra đồng, vừa đi vừa ôm mặt than khóc
rất thảm thiết. Cuội ta lại lẻn theo đường tắt, ba chân bốn cẳng chạy ra đồng.
Sắp đến nơi, hắn cũng làm bộ đau đớn, bảo chú: - Chú ơi! Trời hại ta. Thím
ở nhà không biết leo trèo thế nào bị ngã từ trên gác xuống, chết tím cả mặt,
không một ai biết cả.
Người chú nghe nói,
tưởng thật, đấm ngực kêu trời rồi chạy về kêu khóc suốt cả dọc đường. Đến khi
hai vợ chồng đâm sầm vào nhau mới biết là thằng cháu ác nghiệt đánh lừa. Hai vợ
chồng tức giận điên cuồng bèn đan một cái rọ bỏ Cuội vào rồi một mình chồng vác
ra sông định vứt xuống nước.
Đến bờ sông, cuội ta
cầu khẩn: - "Cháu có tội với chú thím, chú thím bắt chết cũng đáng. Có điều
ở dương gian cháu nói láo kiếm ăn được là nhờ có một quyển sách nói láo bấy lâu
nay vẫn gác trên sàn bếp. Nay chú làm ơn nghĩ đến chút tình máu mủ về
lấy giùm quyển sách đó đặng cháu mang theo xuống âm phủ kiếm ăn". Nghe hắn
nói có vẻ thảm thiết, người chú tưởng thật, nghĩ bụng, tay hắn mình đã trói, rọ
lại buộc chặt không thể trốn đi đằng nào được, bèn tất tả chạy về lấy sách.
Đang ngồi co ro
trong rọ bỗng trông thấy một thằng hủi đi qua, Cuội gọi giật lại: - Này hủi
ơi! Tao trước cũng sưng da thối thịt như mày, nhưng trời run rủi cho tao ngồi
vào đây, thế rồi tao được người ta đưa xuống nước chạy chữa, rồi lại khiêng
lên, bây giờ lành hẳn cả rồi. Mày cứ mở cho tao ra mà xem.
Hủi tưởng thật, mở rọ
cho Cuội ra, tấm tắc khen phép chữa mầu nhiệm rồi mừng rỡ
nói: - May cho tôi quá! Thế anh cho tôi ngồi vào đây rồi anh buộc hộ cho tôi với.
Có mấy quan tiền xin
được nhân thể tôi biếu anh.
Được tự do, Cuội chờ
cho hủi vào, buộc rọ lại cẩn thận rồi cầm tiền đi thẳng.
Lại nói chuyện người
chú về nhà tìm mãi trên sàn bếp chẳng thấy gì cả, mớt biết là mình lại
bị lừa lần nữa, giận quá, hầm hầm trở ra, chẳng nói chẳng rằng đạp rọ lăn xuống
sông. Thế là hủi ta mất tích.
Cuội theo dọc sông đến
một cái cầu, nhân trời nóng nực mới cởi áo xuống tắm. Mấy quan tiền của hủi
cho, hắn sợ để trên bờ có người lấy mất nên mang cả xuống sông. Một ông quan cưỡi
ngựa đi qua trên cầu, thoáng thấy có thằng bé lặn ngụp dưới nước, một tay giơ
lên cao có cầm cái gì giống như là quan tiền. Quan động lòng tham, dừng ngựa lại hỏi: - Bé
kia, mày làm gì ở dưới đó?
Cuội làm bộ tìm tòi,
nói với quan: - Tôi mang đi cho cha tôi một thỏi vàng, một thỏi bạc
và mấy quan tiền, lúc đứng chơi ở cầu không may lỡ lay đánh rơi xuống mất cả.
Nay tôi lặn lội tìm chỉ được có mấy quan tiền mà thôi. Giờ
tôi mà về, cha tôi thì đánh chết.
Nói đoạn. Cuội hu hu
khóc. Ông quan bèn xuống ngựa, cởi quần áo bảo Cuội: - Mày bước
lên mau đi, để tao còn xuống tắm. Cút mau!
Ý của hắn là muốn một
mình mò tìm, tìm được thì giấu đi một chỗ để số vàng bạc ấy về tay hắn hưởng. Vừa
nói hắn vừa lội xuống nước.
Cuội bước lên bờ vội
lấy ngay quần áo của viên quan ra mặc. Quan hỏi: - Mày làm gì thế.
Cuội đáp: - Tôi
rét quá, nhờ áo ông mặc đỡ một tý cho ấm.
- Thế tên mày là gì?
Quê quán Ở đâu?
- Tôi họ Bái, tên
Dưng, ở Bông lông xã, Ba la huyện.
Mặc xong, Cuội chờ
lúc quan lặn xuống nước, lên ngựa phi nước đại. Viên quan lặn tìm mấy lần không
thấy gì cả, nhìn lên bờ thì đã mất cả ngựa lẫn áo quần. Biết là bị thằng bé
đánh lừa, hắn vừa tức giận vừa hoảng hốt. Cuối cùng hắn dùng mấy cái đồ rách của
Cuội bỏ lại, che tạm hạ bộ để chạy đi tìm Cuội. Gặp ai hắn cũng hỏi: - "Có thấy tên Bái Dưng vừa chạy qua đây không?". Nghe hỏi
thế mọi người chỉ tủm tỉm cười. Mãi đến khi gặp một người đàn bà, người này đồ
hắn là một tên vô lại chọc ghẹo mình, mới quay lại mắng cho một trận. Hắn biết
là dại, đành phải im mồm, rồi sau đó nuốt giận lần về nhà.
Lại nói chuyện Cuội
phi ngựa về nhà chú thím. Cả hai vợ chồng, nhất là người chồng rất lày làm ngạc
nhiên không hiểu tại sao mình đã xô nó xuống sông hai năm rõ mười, thế mà bây
giờ nó lại trở về được mà lại ăn mặc đàng hoàng như kia. Hỏi thì Cuội tươi cười
đáp: - Cháu xuống dưới ấy gặp được tất cả mọi người: ông, bà, cha, mẹ, nội
ngoại đầy đủ. Cha mẹ cháu giàu có lớn lắm. Nhưng cháu nhớ chú thím
quá nên chọn lấy một bộ quần áo, một con ngựa và ít quan tiền trở lên
trên này.
Rồi Cuội lại nói
thêm: - Ông bà vẫn nhớ chú thím lắm đấy và có dặn cháu mời chú thím
xuống chơi!
Hai vợ chồng người
chú nghe nói mừng quá, hỏi Cuội: - Chúng tao xuống có được
không?
Cuội trả lời: -
Có khó gì đâu, chú thím cứ làm rọ y như lúc cháu xuống. Nhưng cháu thì không
vác nổi đâu, phải mang ra bờ sông, chui vào rọ rồi cháu sẽ lăn xuống thôi!
Người chú vội vàng
đan hai chiếc rọ đem ra bờ sông. Đoạn người chú chui vào một chiếc bảo nó buộc
chặt lại, vứt xuống. Thấy tăm nước sủi lên sùng sục, Cuội vỗ tay
reo: - A ha! Chú đang lấy đấy!
Nghe nói thế người
thím giục Cuội rối rít: - Cháu cho thím xuống ngay đi!
Người thím lại chui
vào rọ để cho Cuội vứt luôn xuống sông. Thế là từ đó Cuội thừa hưởng cơ nghiệp
của chú thím để lại.
Nhưng Cuội ăn chơi
loang toàng chả mấy chốc đã bán hết gia tư điền sản. Hắn muốn đi chơi một phen
cho thật xa, bèn sắm sửa lương thực rồi một hôm bỏ nhà ra đi.
Cuội đến một vùng rừng
núi trùng điệp. Ở đây có rất nhiều voi, Cuội bèn nghĩ kế bắt cho được một con.
Hắn ta đào một cái hố rất rộng và rất sâu ở chỗ voi hay qua lại. Trên miệng hố
có bắc tre nứa lát phên và ghép cỏ rất khéo. Quả nhiên sau đó ba hôm có một con
voi bị sa hố đầu chúc xuống dưới, đít chổng lên trời, không cựa quậy được. Cuội
dùng đất lấp voi lại chỉ chừa có cái lỗ đít. Và khoét đít voi thành một cái lỗ
lớn hơn, rồi cứ để yên tại đó, chỉ thỉnh thoảng đến trông chừng. Hắn bụng bảo dạ:
- "Rồi ta sẽ có một con voi biết bay, đi chu du thiên hạ!".
Sau khi voi chết, quạ
và diều ngửi thấy mùi thịt liền rủ nhau tới ăn. Chúng nó chui qua lỗ đít tiến
sâu vào thân con voi để rỉa lân thịt ở trong đó. Trước còn năm con mười con,
sau dần dần có hàng trăm con ngày ngày chui vào chén thịt và lòng rất thỏa
thích. Cuội ta chờ đến lúc thịt voi đã gần kiệt, rình khi chim chóc chui vào
khá nhiều: mới thình lình đút nút đít voi lại.
Thế rồi Cuội đào đất
lên cho cái xác da voi nằm ngay ngắn. Hắn cưỡi lên lưng, dùng gậy đánh nhẹ ở dưới
bụng voi. Tự nhiên bầy chim ở trong cái xác da voi bay vụt cả lên, mang cái xác
da voi và Cuội lên trời.
Cái xác da voi hay
giữa không trung qua những núi dài sông rộng làm cho Cuội nhìn không chán mắt.
Cuội cứ để cho bay mãi suốt ngày. Cuối cùng nhìn thấy một kinh thành rộng lớn,
trong đó nhà ngói san sát, người qua lại đông không biết bao nhiêu mà kể. Cuội
muốn xuống xem thử cho biết. Hắn vỗ mấy cái trên lưng voi, chim chóc thấy động
phía trên thì sợ hãi xếp cánh không bay nữa. Cái xác da voi từ từ hạ xuống. Nó
rơi xuống trúng giữa sân rồng có các quan đang làm lễ bái mạng.
Nhà vua và tất cả
triều thần thấy có một người cưỡi voi từ trên trời xuống thì kinh hãi bội phần,
vội vàng sụp xuống lạy Cuội như tế sao. Họ đón Cuội như đón một vị thần vừa
giáng hạ. Nhà vua thân đưa Cuội vào nội điện và không dám ngồi ngang hàng.
Cuội sung sướng hưởng
những cỗ bàn lễ vật của mọi người đem dâng. Khi nghe Cuội nói đến sự màu nhiệm
của con vật, nhà vua cất tiếng run run hỏi: - "Ngài có thể cho quả nhân cưỡi
lên voi đi ngắm cảnh gấm vóc trong thiên hạ được chăng?" Cuội đáp: -
"Được lắm, nhưng cần phải làm hai việc: một là nhà vua phải thay đổi áo quần
cho tôi, vì con vật nó hay lạ hơi người, hai là khi ra giữa biển phải nhớ mở
cái nút đằng sau cho nó uống nước".
Không một ai ngăn cản
được lòng ham muốn của nhà vua. Cuối cùng cái xác da voi đưa vua lên không
trung. Ra giữa biển, vua nhớ tới lời Cuội dặn, mở nút đằng đít để cho voi giải
khát. Lũ quạ và diều mấy lâu bị giam cầm, nay thấy có chỗ hở lục tục
bay ra tất cả. Cái xác da voi rơi xuống biển và chả mấy chốc nhà vua đã lọt vào
bụng cá. Còn Cuội mặc áo hoàng bào lên làm vua nước ấy.
Hết.
KHẢO DỊ
1. Người Quảng-bình
kể chuyện Cuội, ngoài những tình tiết giống như trên, còn có thêm một đoạn Cuội
đánh lừa hổ (trước khi lừa voi).
Cuội vào rừng chặt
mây gặp một con hổ đến. Hổ hỏi: - "Làm công việc gì mà lấy nhiều
mây thế?". Đáp: - "Trời sắp lụt to đến nơi, lấy về để treo họ hàng bà
con lên kẻo chết đuối". Tin là thật, hổ cầu khẩn nhờ Cuội treo giúp mình
và bà con mình, Cuội nhận lời, hứa sẽ làm sẵn dây rồi định ngày bảo hổ đến một
khu rừng nọ tự thò đầu vào dây để mình kéo lên kẻo mình làm không nổi vì hổ nặng
quá. Rồi đó, Cuội lấy mây làm rất nhiều thòng lọng. Đến ngày hẹn, hổ và bà con
nhà hổ đến rừng lần lượt chui đầu vào thòng lọng. Cuội đâm chết hết bà con nhà
hổ. Còn lại một con hổ cái hết lời cầu khẩn xin tha mạng. Cuội bằng lòng tha
nhưng với điều kiện là hàng ngày phải tìm mồi cho mình ăn.
Một hôm hổ cái gặp
voi. Hổ bảo voi phải trốn ngay không thì Cuội giết chết. Voi nói mình có ngà
không sợ, sẽ tìm đến giết Cuội cho xem. Đoạn hỏi chỗ ở của Cuội để hôm sau đến.
Lúc hổ cái về nộp thịt cho Cuội, kể lại câu chuyện như trên. Cuội bèn đào hố
trên phủ cây cỏ. Voi đi tới thấy Cuội định xông lại bắt, nhưng bị sa hố. Câu
chuyện đến đây giống như trên đã kể.
2. Truyện Nói dối
như Cuội còn được một vài quyển sách khác (như Sử Nam chí dị và Truyện
cổ tích Việt-nam1) chép nhưng không đầy đủ và có chỗ hơi khác về chi tiết.
Theo sách sau thì thay vào thằng hủi là bác xẩm mù. Cuội thấy xẩm qua đó, gọi lại
bảo: - "Xẩm ơi! xưa kia tao cũng như mày, chui vào rọ này được sáng mắt
ra". Cũng như hủi, xẩm tưởng thật, mở rọ cho Cuội ra rồi chui vào cho hắn
buộc lại. Khi người chú không tìm được sách nói láo của Cuội hầm hầm nổi giận
chạy ra, tưởng Cuội nằm trong rọ, mắng rằng: - "Sắp chết đến nơi mà còn
nói láo!". Xẩm ta nghe nói thế sợ hãi kêu lên: - "Lạy ông, tôi là xẩm
đây". Người chú tưởng Cuội lại còn lừa nữa, gắt: - "Xẩm, ông cũng không tha!". Miệng nói chân
đạp rọ lăn xuống sông.
Chỗ Cuội lừa ông
quan thì sách này chép là lừa bà lão gánh hàng tấm. Cuội bảo bà lão: - "Bà
thì già, gánh thì nặng. Bà đưa tôi gánh đỡ, đến chợ bà cho tôi bữa ăn là đủ".
Bà lão hỏi tên họ quê quán, Cuội cũng khai là Bông lông xã, Ba la huyện, còn
tên mình thì nói là Cha Căng Chú Kiết. Được gánh hàng Cuội chạy vùn vụt làm bà
lão đuổi không kịp, gặp ai cũng hỏi: - "Có thấy thằng Cha Căng Chú Kiết
đâu không?"- Khi bà lão biết là mình bị lừa thì Cuội ta đã xấp ướt gánh hàng
đem về nhà chú, nói dối là hàng lấy được từ dưới sông lên. v.v...
4. Đoạn Cuội bán lợn
rồi cắm đuôi xuống đất lừa thím, tương tự với sự tích vua Đinh Tiên
Hoàng: lúc nhỏ vua ở chăn trâu cho người chú. Một hôm giết trâu đãi các bạn
ăn, cắm đuôi xuống đất rồi về báo chú là trâu chui xuống đất. Chú lên núi thấy
đuôi, nắm kéo bị ngã ngửa. Giận quá, chú đuổi cháu. Cháu chạy đến bến đò, ở đó
có người chèo đò tên là Rồng, bèn gọi: - "Rồng mau mau đưa tao sang
sông". Bỗng nhiên có con rồng hiện lên đưa ông qua... Truyền thuyết Nguyễn
Chích (sưu tầm ở Thanh-hóa) cũng giống như trên, chỉ có khác là không phải con
rồng mà là một con rùa đưa ông qua sông. Sự tích vua Minh Thái Tổ (Trung-quốc)
cũng có một đoạn tương tự.
5. Truyện Nói dối
như Cuội của ta tương tự ít hay nhiều với một số cổ tích Đông Tây. Gần gũi
nhất là truyện của đồng bào Ja-rai (Djarai) ở Tây-nguyên và truyện của người
Khơ-me (Khmer). Chúng tôi chỉ kể ra đây một ít truyện tiêu biểu: Trước hết là
truyện của người Ja-rai, nhan đề là Cơn và Nắc. Đó là hai người bạn.
Bị Nắc chơi ác cho mượn rùa làm gối để nó cắn mình, Cơn quyết trả thù. Hắn lừa
chồng nói là vợ chết, lại lừa vợ nói là chồng chết làm cho hai vợ chồng Nắc vì
thương nhớ quá lưu ly thất lạc, thân tàn ma dại một thời gian. Khi
hai vợ chồng gặp nhau biết mình bị lừa, bèn bắt Cơn bỏ rọ trôi sông, nhưng Cơn
đã lừa được một người hủi chết thay cho mình. v.v... Thứ hai là truyện
của đồng bào Xơ-đăng và Hrê tương đối phong phú về tình tiết hơn cả. Trong đó
Cuội lừa cọp, lừa quan và cũng như truyện của ta, Cuội cưỡi xác voi biết bay
bay lên trời.
Truyện của người
Khơ-me (Khmer): Một anh chàng tìm cách ăn thịt con lợn của người mẹ. Một hôm, hắn
cầm thúng dắt mẹ đi, nói là để kiếm vàng. Đến một nơi nọ, thình lình
hắn úp thúng xuống đất, bảo mẹ giữ cho chặt rồi ngồi chờ cho hắn về
kiếm thuổng để đào. Hắn về giết lợn đãi bạn bè hàng xóm. Mẹ chờ lâu,
đói quá mở thúng ra chả thấy gì cả, về nhà thì thấy mọi người đang ăn
thịt lợn. Mẹ giận quá bảo em mình bỏ hắn vào bị định quăng sông. Câu chuyện
cũng xẩy ra như truyện của ta. Hắn nhờ ông cậu về kiếm cho quyển sách nói láo
và cũng gặp một người hủi. Nhưng chỗ khác là khi trốn ra khỏi bị, hắn gặp một
người khác hỏi làm sao có lắm tiền. Đáp: xuống dưới ấy mọi người đều giàu có và
số tiền này là do đánh bạc mà được... Nghe vậy người kia cũng nhảy xuống nước,
nhưng chỉ một lúc hắn đã nổi lên với cái mũi bị thương, nói: "Tao cũng có
đánh được bạc nhưng hỏi thì họ bảo lên trên mày mà đòi. Tao nói mãi họ cho một
đấm chảy máu mũi như thế này".
Anh chàng nghe nói,
biết là gặp tay lừa dối cũng vào hạng khá, nhưng cũng vui lòng chia tiền cho và
kết làm bạn.
Xem truyện Quậy của
dân tộc Hrê ở Truyện cổ dân gian Việt-nam, tập I, đã dẫn. Trong truyện
này người kể đã gần như lẫn lộn Cuội trong Nói dối như
Cuội với Cuội trong Sự tích thằng Cuội cung trăng.
Người Khơ-me còn có
truyện Thơ-mênh Chây có nhiều tình tiết giống với truyện Trạng
Quỳnh, trong đó cũng có một số tình tiết gần giống truyện Cuội.
Ví dụ tình tiết sau
đây:
Thơ-mênh Chây hay lừa
người. Vua nghe tiếng gọi đến bảo hãy lừa mình xem. Đáp: - "Việc lừa của
tôi là nhờ vào một quyển sách nói dối. Tiếc rằng quyển sách lại để ở nhà mẹ tôi".
- "Cho phép ngươi về lấy". - "Vì hôm qua chữa cháy nên bị bỏng
chân, đi lại khó khăn. Xin phái một viên quan về lấy". Khi viên
quan trở lại nói rằng mẹ Thơ-mênh Chây bảo xưa nay trong nhà không hề có
quyển sách đó, vua nổi
giận hỏi Thơ-mênh Chây, hắn ung dung đáp: - "Vậy là tôi đã lừa được nhà
vua rồi đó".
Đồng bào Mường cũng
có truyện Cuội, có truyện rất dài, có truyện ngắn, nội dung có truyện gần giống
với truyện Cuội của ta, cũng có truyện kết hợp thêm một số tình tiết giống truyện Trạng
Quỳnh (hay Thơ-mênh Chây của người Khơ- me):
Cuội chơi cho
lang một vố rất đau (giả nói là đi bắt rùa rồi tìm cách nằm với hai con gái
lang. Khi bị lang hỏi tội thì tìm cách chối bằng cách nhúng b... vào bột nhà
lang) nhưng lang chưa có lý do để buộc tội.
Sau đó, Cuội lại
chơi cho lang một vố thứ hai, thường ngày mang đến biếu lang những chiếc bánh
ngon. Lang hỏi ở đâu ra thì đáp là do con chó quý của mình ỉa ra. Lâu không thấy
Cuội đến, lang tìm đến nhà Cuội hỏi bánh. Cuội lôi chó vào buồng đánh ba roi rồi
đưa ba vắt bánh ra biếu lang. Thấy thế lang hỏi mua con chó. Cuội đòi đổi một
con trâu mộng. Giao chó, Cuội dặn đừng đánh vội, phải để cho chó nghỉ ngơi một
thời gian để quen hơi đã. Chưa được hai ngày lang đã bắt chó ra đánh. Khi ăn thấy
không phải là bánh, lang mang chó đến nhà Cuội trả để đòi lại trâu. Cuội hỏi được
mấy ngày? - "Hai ngày". "Thế là tại lang vội vàng nên hỏng mất phép
mầu của con chó". Cuội nói thế, nhất định không trả trâu lại.
Lập mưu giết Cuội,
lang bảo dân chuẩn bị nứa vát nhọn. Có một hố sâu từ lâu không ai dám xuống.
Lang bảo chỉ có Cuội là xuống được. Trước khi xuống, Cuội quẳng xuống hố một gốc
chuối. Rồi khi xuống đến đáy hố, Cuội chui vào một ngách, cởi áo của mình ra
trùm vào gốc chuối. Ở trên lang bắt mọi người phóng nứa xuống. Tưởng Cuối đã chết,
ai nấy bỏ về, nhưng đến chiều lang lại gặp Cuội.
Lang định đan rọ để
dìm Cuội xuống sông cho chết. Cuội biết ý nói với người ta rằng: - "Ngâm tôi xuống nước, tôi sống ba năm, còn đặt trên cạn tôi chỉ sống được
ba ngày". Lang nghe lời, bèn đặt rọ nhốt Cuội ở chuồng trâu chờ trâu về
chuồng sẽ giẫm chết. Ngồi một lúc, Cuội gặp một bà già nhà lang đau mắt đi tìm
thuốc qua đó. Cuội bảo cứ vào đây ngồi khắc khỏi. Chiều lại, trâu về chuồng đạp
chết bà già.
Thấy Cuội vẫn chưa
chết, lang định bỏ rọ Cuội ném sông. Cuội cười vang lên cố làm cho lang tin rằng
"bè bưởi thì chìm, bè đá thì nổi". Vì thế lang cho trẩy nhiều
bưởi buộc cùng với rọ Cuội ném xuống sông. Rọ Cuội trôi một quãng xa xuống bến
dưới nhờ bưởi lại nổi lên. Cuội bèn đóng một gánh xuống mường dưới tìm đến
nhà một lang khác nói bưởi của lang mình đưa đến biếu và xin muốn một con trâu
đực về làm giống. Được trâu, Cuội trở về mường mình nói dối là xuống nước biếu
bưởi cho vua Thủy được vua Thủy tặng lại một trâu đưa về. Cuội lại nói
thêm. Giá có một bè đá cho vua Thủy thì vua sẽ tặng voi. Lang động lòng tham
chui vào rọ có buộc đá để Cuội ném xuống sông.
Trong sách Truyện
cổ tích miền núi có truyện Nhà lang với anh Tới của đồng bào Mường
cũng là một dị bản của truyện Cuội, có phần giống với truyện của các dân tộc
khác hơn là truyện của ta.
Một người dân tên là
Tới làm cho một tên lang nọ tức điên ruột vì những hành động chống đối của
mình. Lang muốn bỏ Tới vào túi ném xuống sông. Tới bảo: - Túi bằng vải sẽ
không ngăn được hồn ma trở về, chỉ có túi giấy là ngăn được".
Lang bèn làm túi giấy,
Tới nhờ vậy không chết.
Tới bắt trâu lang dắt đến nhà lang, nhận là trâu mình do vua Thủy cho. Lang
không chịu, Tới hỏi: - "Trâu của lang có mấy hàm răng?" - "Hai
hàm" - "Vậy trâu này đích là của tôi vì khi cho, vua Thùy đã sai vặn
răng mất một hàm". Lang chịu mất trâu. Thấy Tới nhiều trâu,
lang và Ậu cũng muốn xuống xin trâu vua Thủy, Tới bảo: - "Chỉ
có dân mới vào túi giấy, còn lang thì phải vào túi gấm, Ậu thì túi vải". Vợ
lang không thấy chồng về, Tới hảo: - "Có lẽ lang và Ậu vui quên về vì dưới
ấy lắm con gái đẹp". Vợ lang nổi cơn ghen đòi chui vào túi. Cuối cùng Tới
cũng cho mụ đi theo chồng và chiếm cả tài sản.
Người Tày có truyện Hột
Nhồi:
Hột Nhồi ở với chúa
đất (quàng). Thấy chúa nói ăn không biết ngon, bèn đưa chúa vào rừng tìm thuốc
chữa. Anh dắt hắn qua năm suối mười khe cho đến khi chúa kêu đói, anh cho hắn
ăn bát cơm nguội, hắn khen ngon. Lần khác, chúa bắt dâng buồng chuối chín, anh
dâng một buồng, quả chỉ có vỏ không ruột. Hỏi thì anh đáp: - "Không thấy
chúa dặn có lõi hay không". Lần khác, chúa lại đòi cá chép to lấy cả trong
lẫn ngoài, anh đưa lên một con to nhưng đã ươn ình. Hỏi thì đáp: - "Không
thấy chúa dặn phải lấy cá tươi". Cả ba lần chúa đất giận lắm, nhưng không
có lý do để bắt tội.
Một hôm chúa ngồi
lên bắt anh lạy. Vì dưới giường lúc ấy có con chó nên lạy xong anh nói: -
"Tôi lạy ông cũng như lạy chó". Nói rồi chỉ con chó dưới
giường. Chúa giận quá bắt trói ở cửa. Nửa đêm, chúa đau bụng đi ngoài, anh ôm lấy
chân, nói: - "Tôi yêu ông lắm, ông đi đâu tôi cũng đi". Nói rồi không
chịu thả. Chúa mót quá phải cởi trói cho anh.
Một hôm nhà chúa có
người chết, sai anh lên rừng chặt gỗ làm áo quan. Anh chặt cây mọc ở vách đá rồi
buộc dây bảo con cháu chúa kéo. Cây đổ đè lên chết cả. Về thấy chúa
khóc, anh nói: - "Chết một đống không khóc, đi khóc một người". Gặp kỵ
giỗ anh đốt than thả trên nguồn nước, về bảo nhà chúa rằng: - "Ai muốn xem
bọ hung đi buôn thì ra mà xem". Mọi người đua nhau đi xem, nhân dịp ấy anh
xếp xôi thịt làm một gánh vào rừng chén đẫy. Lần này chúa nhất định bắt anh phải
chết. Từ đây truyện giống với Cuội của ta, chúa bắt Hột Nhồi bỏ bị đặt
ở miệng vực, đợi ăn xong sẽ xô xuống. Một chúa đất khác cưỡi ngựa đi
qua, hỏi thì đáp: - "Tôi bị ghẻ kinh niên nằm vào đây để có người mang đi
chữa". Chúa xin nằm thay vì hắn cũng có ghẻ. Hột Nhồi đợi hắn bị người ta
xô xuống sông, mới cưỡi ngựa về, kể với chúa cảnh sống sung túc ở dưới nước,
làm cho chúa thèm rỏ dãi. Chúa hỏi: - "Ta và người nhà ta có xuống được
không?" - "Càng nhiều càng tốt. Hãy làm cho chúa lồng song, người nhà
lồng tre". Mấy ngày sau khi làm cho cả họ nhà chúa chết sạch, Hột Nhồi lại
đến kể với vợ chúa hành trình xuống thủy phủ. Ngày thứ nhất qua bản Chăng
(chìm), ngày thứ hai qua bản Phù (nổi), ngày thứ ba qua bản Phong (trôi)
ngày thứ tư qua Háng ngày cá (chợ quạ) rồi mới đến Xứ sở tổ tiên nhà
chúa. Tổ tiên nhà chúa không cho về nữa. Vợ chúa nghe nói thế đi lấy
chồng khác.
Người Miến-điện
(Myanmar) có truyện Cậu bé nói dối:
Một thằng bé hay đi
lừa, người ta gọi là Thánh Cuội. Một hôm cùng đi với bố có mang theo một túi
cơm thịt để đi đường mà ăn, hắn lụt lại sau, chén hết sạch, vứt túi. Khi bố bảo
đưa túi thì hắn đáp: - "Con tưởng mang đi đường ăn, nên con vứt cho đường
ăn lúc nãy rồi!". Bị bố đuổi, Cuội về lu loa với mẹ rằng bố đã bị rắn cắn
chết, may có mà người lang khiêng xác về hộ. Thấy mẹ bận than khóc, hắn
nói: - "Nên quay con lợn nhà để đãi những người mang xác bố về". Mẹ bằng
lòng, hắn làm ngay và ngồi chén hết một nửa. Đến chiều bố về thấy vậy, đánh cho
một trận, bảo: - "Cho mày nốt chỗ lợn kia rồi cút đi khuất mắt không được
về nữa!". Gặp một lão hà tiện đang cuốc vườn, hắn vác lợn đến,
nói: - "Bác ơi, cháu biếu bác một nồi đầy thịt quay đây, nhưng phải cho
cháu xin chiếc nồi đất, được không?" - "Được". Hắn lại nói: -
"Không phải phiền bác trở về nhà làm gì để cháu gặp bác gái, nhờ bác ấy lấy
nồi cho". Khi gặp vợ lão hà tiện hắn lại nói khác đi: - "Đây là thịt
quay, bác trai đồng ý đổi một túi vàng đấy!". Thấy bà này tỏ vẻ không tin, hắn gọi to cho lão chồng nghe: - "Bác ơi, bác gái không chịu đưa
đây này". - "Cứ đưa ngay cho nó đi!". Lão hà tiện quát.
Thế là Cuội chuồn với túi vàng. Đi thật xa, Cuội móc túi lấy bốn năm đồng vàng,
chôn làm bốn năm chỗ trên đường đi, rồi bẻ một cành cây cầm tay. Một người cưỡi
ngựa đi quá, hắn vụt roi xuống: "Đưa đây đồng vàng'". Rồi làm cho người
kia thấy mỗi một cái vụt roi lại được một đồng tiền vàng. Người kia đòi đổi ngựa
lấy roi, hắn để cho người kia nằn nì chán mới chịu đổi, rồi phóng ngựa đi mất.
Đến một nhà giàu, Cuội xin gửi con ngựa vào chuồng. Đêm lại lấy một ít tiền
vàng rắc vào cứt ngựa, sáng dậy mượn chủ cái rổ. Lão nhà giàu cho người rình,
thấy hắn sàng phân ngựa ra vàng thì đòi mua ngay con ngựa, ngã giá một ngàn đồng
vàng. Hắn lấy tiền đi thật xa. Gặp hai ông bà già, hắn khoe mình có phép
"cải lão hoàn đồng". Để cho họ tin, hắn dùng nhiều tiền thuê hai mẹ con
nhà nọ: trong khi cho cô gái núp sau màn, ở ngoài này hắn làm bộ gõ chày vào
người bà mẹ đoạn bảo người ấy bước vào sau màn, chốc sau cô gái bước
ra nói những lời cảm ơn thày đã làm phép cho mình trở nên trẻ và đẹp. Thấy vậy,
hai ông bà già kỳ kèo xin hắn làm phép cho. Hắn đòi một ngàn đồng vàng. Sau khi
gõ xong, hắn bắt họ phải ngồi im trong hai tiếng đồng hồ thì phép mới nghiệm,
nhân dịp đó hắn ba chân bốn cẳng chạy trốn.
Hành động của Cuội đến
tai nhà vua, vua ra lệnh bắt hắn bỏ vào túi ném sông. Trong khi chờ mặt trời lặn
(là lúc thực hiện cuộc hành hình), bọn lính treo túi lên cây rồi đi uống rượu.
Nghe tiếng chân voi đi tới hắn kêu; - "Ta không làm thái tử đâu!".
Người cưỡi voi hỏi: - "Gì thế?". Đáp: - "Vua không có con nối, bắt
tôi về nuôi làm thái tử, mà tôi thì không muốn tí nào" -
"Tôi thay vào có được không?" - "Được, nhưng phải chịu treo
lên cây như thế này người ta mới đưa về cung" - "Được". Thế là
Cuội đánh voi đi thật xa, đâm cho voi chết, rồi khoét rộng bụng voi cho kền kền
chui vào rỉa thịt. Như truyện của ta, khi chim vào đông thì lấy giẻ nút lại. Cuội
cũng được chim đưa lên không trung và sau đó dặt xuống giữa sân rồng. Vua nhận
ra Cuội: - "Hôm trước ta đã sai dìm ngươi rồi kia mà!".
Đáp- "Quả có thế,
nhưng vua Thủy (na-ga) đã cứu tôi lên và tặng con voi bay". - "Ta có
thế cưỡi đi đây đi đó được chăng?" - "Nếu cho tôi làm thái tử thì được".
Vua thích thú khi xác voi đưa lên không, nhưng khi tò mò rút cái nút giẻ thì
chim lục tục bay ra làm cho hắn rơi xuống chết. Cuội lên ngôi, từ đó bỏ thói đi
lừa, người ta gọi là vua anh minh.
Người Ấn-độ có hai
truyện:
a) Một anh chàng có
nuôi một con chim rất khôn. Khi đi làm đồng, vợ chồng anh buộc một
cái điếu vào chim, thế là chim mang thức hút đến cho chủ. Có sáu người đi qua
thấy vậy, bèn mua con chim 300 ru-pi. Một hôm, họ buộc 300 ru-pi vào chim, bảo
chim mang đến một nơi nọ. Chim không mang đến đó mà lại mang tiền về cho chủ
cũ. Anh chàng lấy ra trong số đó 100 ru-pi cho con bò của mình nuốt.
Sáu người kia đến đòi chim và tiền, nhưng thấy bò ỉa ra tiền vàng thì lại bỏ ra
5000 ru-pi để chiếm lấy con bò quý. Lại đến lượt họ mang bò đến trả và đòi lại
tiền vì thấy bò không còn mầu nhiệm nhu trước. Anh chàng mời họ ngồi
ăn. Đang ăn anh bỗng cầm gậy đánh vợ và bảo: - "Biến thành con gái đi lấy
đĩa khác lại đây!". Một cô gái (kỳ thực là con anh ta) đi vào với đĩa thức
ăn. Sáu người kia lại bỏ ra 600 ru-pi mua lấy cái gậy thần. Về đánh vợ, không
thấy trẻ lại, bọn họ bèn chạy đến đòi lại mọi thứ. Anh chàng không có đủ để trả
bị họ đốt mất nhà. Anh chàng bèn nhặt tro bỏ vào nhiều bao chở lên lưng trâu
đưa đến Răng-pua. Dọc đường, anh ta gặp một toán người chở những bao bạc cho một
ông chủ kho bạc. Thừa dịp họ ngủ, hắn đánh tráo hai bao của mình lấy bao của họ
rồi trốn về, dùng tiền của đó ăn tiêu rất sung sướng. Sáu người kia hỏi làm sao
có bạc thì hắn đáp là tiền bán tro nhà của mình. Nghe hắn nói đưa loại tro đó
ra tỉnh bán mấy cũng hết, sáu người thi nhau đốt nhà lấy tro, đóng
bao cho ra tỉnh, nhưng chả được gì hơn là roi quất vào đít. Tức quá, bọn họ trở
về, trói tay chân hắn lại bỏ vào bao quẳng xuống sông ở gần đấy, nhưng bao trôi
vướng phải cọc. Thoáng thấy có người cưỡi ngựa đi qua đó, hắn kêu cứu, hứa xin
cắt cỏ ngựa cho anh ta không lấy tiền. Nhưng khi được cứu thoát, nhè lúc người
kia vô ý, hắn thình lình nhảy lên ngựa phi mất. Về nhà, hắn cho sáu người kia
biết là dưới nước có rất nhiều ngựa, cuối cùng sáu người tình nguyện xuống nước
như các truyện trên.
b) Một anh
chàng đi theo kiếm ăn với một bọn trộm. Một hôm cãi nhau, bị chúng đánh trói và
đem đi buông sông. Dọc đường bọn chúng đói bụng bèn bỏ anh dưới gốc cây, đi kiếm
cái ăn. Một người chăn bò qua đấy hỏi duyên cớ hắn đáp: - "Ta là con vua,
người ta ép lấy công chúa con vua một nước khác, nhưng ta không chịu, bị họ
trói đi, bắt lấy cho được". Cũng như truyện trên, người chăn bò xin thay đổi
địa vị. Anh chàng dắt bò về nhà và bọn trộm lại nhờ hắn quẳng hộ xuống
sông, v.v...
Người Áp-ga-ni-xtăng
(Afghanistan) cũng có hai truyện:
a) Một đứa bé để bò
phá vườn bị chủ vườn cắt mất lưỡi bò. Bò chết. Hắn lột da đem về. Chưa đến nhà,
trời đã tối, hắn trèo lên một cây cổ thụ nghỉ đêm. Đêm ấy có một bọn trộm ở đâu
đến dưới gốc cây chia của, chúng chia không đều, đánh nhau loạn xạ. Anh chàng sợ
quá, để rơi tấm da bò xuống. Bọn trộm hoảng hồn bỏ của lại chạy mất. Hắn xuống,
vơ lấy rồi về nói dối với mọi người là mình bán da bò được rất nhiều tiền. Mọi
người đua nhau giết bò của mình lột da đi bán, bán không được họ trói hắn ném
xuống sông và rồi việc cũng xảy ra như trên.
b) Hai anh em nhà nọ,
anh là Tay-ga Khan một hôm bảo em dắt dê ra chợ. Dọc đường, em lần lượt
gặp sáu tay đi lừa; đứa nào gặp em cũng bảo đấy là con chó chứ không phải dê, đến nỗi cuối cùng người em phải bỏ lại con vật, chạy về không.
Tay-ga Khan nghe kể quyết bắt chúng phải bồi gấp trăm. Mai sáng, anh chàng cưỡi
một con lừa trên lưng trải chăn rất đẹp đi chơi chợ. Bọn kia gặp, hỏi: -
"Tại sao lại tô điểm con lừa đẹp thế."' - "Không phải lừa
đâu, đó là con bu-sa- ki" - "Là con gì?" - "Là con vật sống
trên 100 tuổi, có phép ỉa ra vàng". Hôm ấy người anh nấn ná ở lại và được
bọn kia mời về nhà nghỉ. Tay-ga Khan giấu một ít tiền vàng ở đống phân. Sáng dậy
cho lừa ra đống phân ỉa và làm bộ nhặt thấy tiền vàng. Sáu người kia mua ngay
con lừa 500 ru-pi. Người anh trở về dặn vợ cứ làm như thế như thế, nếu bọn kia
đến. Bọn kia quả tìm đến và kêu ca về con lừa. Người vợ nói: - "Chồng tôi
còn đi vắng, để tôi sai con thỏ đi gọi về ngay cho các ông". Bèn thả một
con thỏ xám và bảo: - "Đi gọi ông chủ về ngay"- Được một chốc, Tay-ga
Khan quả về, trong tay cầm con thỏ xám và nói: - "Đang giở bận, vì nó giục
quá phải về". Bọn kia tấm tắc về con thỏ quý, mua ngay 600 ru-pi. Hôm sau,
chúng lại đến kêu ca. Tay-ga làm bộ đang cơn giận dữ, cầm dao giết vợ, rồi lại
làm bộ hối hận, vào buồng lấy cái gậy chỉ vào người vợ làm cho vợ sống lại. Bọn
kia choáng mắt, bỏ ra 500 ru-pi để mua cái gậy. Lúc về bọn chúng nhân cơn giận
mẹ, bèn cầm dao giết mẹ, nhưng lúc nguôi giận thì dĩ nhiên gậy không
làm sống được. Lại chạy đến đòi, Tay-ga đã trốn biệt.
Truyện của người
Xây-lan (Sri Lanka):
Lô-ku Áp-pu vay tiền
của một bọn đánh trống mà không chịu trả. Biết họ lại đến đòi, cũng như truyện Ấn-độ
trên, hắn dặn trước một bà già và một cô con gái, rồi một mình ngồi gọt một cái
gậy. Bọn chủ nợ tới, hắn mời ngồi rồi bỗng đánh vào bà già một gậy bảo bà biến
thành con gái và mang trầu ra đây. Một chốc từ trong buồng một cô gái bước ra.
Bọn chủ nợ nài để lại cho họ cái gậy màu nhiệm không được, bèn cướp lấy mang
đi. Về nhà họ đánh chết bà già mà không thấy trẻ lại. Bọn họ lại đến
hỏi, hắn bảo là vì đánh sai đầu gậy. Lại về đánh, không được, họ bèn đến nhà bắt
Lô-ku Áp-pu bỏ vào một cái túi định quẳng xuống sông. Vừa đến bờ, nghe tiếng trống,
họ bỏ túi xuống đất chạy đến chỗ có tiếng trống để xem việc gì. Vừa khi có một
người Hồi-hồi buôn vải qua đó. Thấy hắn kêu: - "Ta không biết đọc biết viết
sao cứ bắt ta đi cai trị nước", người lái buôn gạ hắn cho thay đổi
địa vị và sau đó cũng như các truyện trên, anh Hồi-hồi bị quẳng xuống sông.
Bọn kia lại gặp
Lô-ku Áp-pu đang giặt vải, hỏi thì đáp lấy ở dưới sông lên, vì lấm bùn nên phải
ngồi giặt. Bọn họ lại nhờ hắn bỏ mình vào túi ném hộ xuống sông. Người
Tác-ta (Tartare) Ở miền Nam Xi-bê-ri (Sibérie) cũng có ba truyện:
a) Một người cưỡi
con lạc đà đi chơi và được một người nọ ở dọc đường mời vào nhà chơi:
"Không, anh ta nói, tôi sợ bốn con lạc đà của ông ăn mất con lạc đà của
tôi?" - Nếu nó ăn thì chúng tôi sẽ đền cho cả bốn con". Việc quả xẩy
ra, và anh ta được đền bốn con vật. Lúc về nhà anh ta nói dối với hai anh là mình giết
con lạc đà của mình đem bán, sau đó đến một nơi khác dùng tiền đó mua
được bốn con. Hai anh tin lời, bèn giết lạc đà đem đi bán nhưng chỉ được gậy
vào lưng. Người em lại giết mẹ, buộc mẹ lên ngựa cho đi. Thấy một người
lái buôn sắp đi qua, hắn bảo dừng lại kẻo mẹ mình lòa có thể ngã ngựa. Người
lái buôn không nghe cứ đi, cái xác ngã xuống, phải bồi 1000 rúp. Lúc về, em bảo
anh giết vợ sẽ bán được nhiều tiền. Không được gì, anh trói em lại toan đốt sống.
Trong khi anh vào rừng lấy củi thì em gặp một nhà giàu đi qua. Nhà giàu hỏi, hắn
đáp: - "Ai chịu trói vào đây sẽ trở thành đại phú". Người kia chịu để
trói và phải trả mất 1000 rúp. Hai người anh đốt xong không ngờ lại thấy em ở
đâu về có nhiều tiền. Hai anh bên nhờ em đốt hộ mình. Hai người anh chết, em
chiếm cả gia tài.
b) Một người bị trộm
lấy hết cả chỉ còn lại 2 đồng rúp và một con ngựa. Hắn tìm cách lừa ba người
anh bằng cách giả làm cho ngựa ỉa ra tiền. Khi hai người anh đến kêu ca thì hắn
lại bán cho họ một cái vò có thể tự động làm sôi nước ở trong, không phải đun.
Sau hai lần bị lừa, ba người anh trói hắn đặt ở bờ sông rồi đi tìm sào để đẩy.
Cũng như các truyện trên. Sắp chết thì hắn gặp một người ăn mặc sang, cưỡi ngựa
đi qua, hắn trả lời người kia: - "Người ta muốn tôi làm hoàng tử ở một nước
nọ mà tôi thì không muốn". Hai bên cũng đổi cho nhau. Khi ba người anh thấy
hắn nói lấy được ngựa ở dưới nước lên, cũng nhảy xuống sông, chết đuối.
c) Một tay lừa gạt một
hôm đến xin cày giúp cho một nông dân. Trong khi người này đi lấy thức ăn, hắn
bắt bò giao cho một đồng lõa dắt đi, chỉ cắt cái đuôi cắm sâu giữa ruộng. Người
nông dân về hỏi bò, hắn nói: tự nhiên đang cày thì bò rúc xuống đất, cố lôi mãi
không được, chỉ còn nắm được cái đuôi. Thế rồi, cả hai cùng kéo và ngã lăn với
cái đuôi. Sau đó, hắn ở nhờ và ăn cơm tại nhà một người khác. Hắn từ giã ra đi
vào lúc chủ nhân đang cày ở một đám ruộng tương đối gần nhà. Trước đó, hắn đã
đưa mũ của mình cho đồng lõa và ra đi đầu trần. Đi qua đám ruộng, người chủ nhà
hỏi: - "Sao mũ ở đâu? Ông quên ư?". Đáp: - "Không phải
quên. Vợ ông giữ lấy vì tôi không có tiền trả bữa ăn". -
"Ai lại làm thế. Anh cứ về nói với vợ tôi trả lại mũ. Nếu nó
không trả thì gọi tôi, tôi bảo cho". Hắn trở lại nói với vợ người
kia rằng: - "Ông chủ gả cô gái cho tôi đấy!". Nói rồi bắt cô gái đi.
Vợ chủ nhà ngăn lại, hắn chạy ra cửa nói to lên: - "Bà ấy không cho tôi lấy!".
Ở ngoài đồng, người chủ nhà giơ cái xẻng quát: - "Cho đi, cho đi, nếu
không thì tao giết chết". Thế là hắn đưa cô gái đi luôn.
Trong sách Nghìn
lẻ một đêm, người Ả-rập (Arabes) cũng có truyện một người hắc nô lừa chủ y
như đoạn Cuội về nhà lừa thím rằng chú chết và ra đồng lừa chú rằng
thím chết.
Trung-quốc có truyện Long
vương mời tiệc cũng có tình tiết trên:
Trường Công đi làm
cho địa chủ, một hôm ở đồng về tháo cánh cửa, nói dối bà chủ là để khiêng ông
chủ về vì đã chết; lại vội vã chạy ra đồng lừa ông chủ nói nhà bị cháy nên cứu
được cánh cửa chạy ra đây. Hai vợ chồng địa chủ bị tẽn, kiện lên quan. Quan
toan bắt tội thì Trường Công nói nhà mình có một cái giá rất quý, ai trèo lên sẽ
nghĩ ra cách "xỏ" được người khác. Quan sai người đi lấy giá về, rồi
lại sai đập cửa công đường, vì Trường Công bảo hắn giá ấy rất to, không đưa vào
lọt. Mắc lừa, quan sai lính đem Trường Công đi dìm ở biển. Dọc đường,
Trường Công nhổ gốc một cây rồi lắp lại như cũ. Đến nơi nói: - "Tiếc quá,
tôi có một kho châu báu ở chỗ gốc cây nhổ lúc nãy, chưa đào lấy được". -
"Mày chỉ lừa dối", lính bảo thế. - "Cứ trói tôi lại, rồi về lật
gốc cây lên xem tôi có nói dối hay không". Chúng trói lại cặp vào ván thuyền
rồi bỏ về tìm của. Lúc ấy, có một lão địa chủ, dẫn dê đi qua đấy, Trường Công bảo
lão sẽ khỏi tật gù lưng nếu bị trói vào ván thuyền. Lão xin thế chân, Trường
Công trói lão vào ván thuyền rồi dẫn dê đi. Trong khi lính nhà quan không tìm
thấy châu báu chạy ra ném tên địa chủ xuống biển, thì Trường Công đã đem dê về
lừa quan rằng: Long vương đang đặt tiệc và chuẩn bị một xe ngọc báu chờ quan xuống!
Quan tin thật và hám của, cuối cùng nhảy xuống biển để tìm Long vương.
Truyện của người
Mông-cổ: Một người ăn mày tìm cách giúp một bác dân nghèo bị sói ăn mất ngựa
chỉ còn có cái đuôi. Hắn cắm chặt cái đuôi ở cửa hang cáo rồi ngồi ngoài, nắm
chặt bằng hai tay. Lão quan đi qua, hỏi. - "Làm gì đó?". Đáp: -
"Không ngờ ngựa của tôi chui tuột vào hang, cũng may nắm được cái
đuôi". "Ngựa thế nào?" - "Một ngày có thể vòng quanh quả đất
7 vòng" - "Ai cho phép mày chăn ngựa cạnh lều ta. Cút đi!" -
"Thưa ông, chân tôi bị đau không đi nổi" - "Con khỉ, cưỡi ngựa
ta mà đi, đưa đuôi đây?". Thế là hắn phi một mạch tìm bác dân nghèo giao
ngựa. Gặp một lão nhà giàu đầu đội nồi thịt, hắn lại làm quen: - "Đố anh lừa
được ta". - "Tôi lừa thế nào được. Kìa trông trời cháy rừng rực".
Hắn làm bộ hốt hoảng đến nỗi lão kia phải ngửa mặt trông, do đó đổ mất nồi
thịt. Hắn chạy đi gặp vua (Kha Hãn). Vua hỏi: - "Mi biết làm gì? Lều vải
đâu?" - "Không có lều nhưng muốn gì là làm được ngay". "Nói
láo, tao còn chưa được nữa mày. Có giỏi thì làm tao xuống ngựa thử xem".
Cũng như truyện của ta, hắn vờ gãi tai nói: - "Tôi làm sao lại bắt
được vua xuống ngựa, nếu vua xuống tôi làm cho lên thì được". - "Được".
Khi thấy vua xuống ngựa, hắn vỗ tay: - "Đấy, tôi đã lừa được rồi đấy".
Vua lại nhảy tót lên ngựa, hắn tiếp:- "Đấy, đã làm cho ngài lên ngựa
rồi đấy".
Ở châu Phi có truyện
của người An-jê-ri (Algérie): Một đứa bé mồ côi có một con bê. Bê bị giết, hắn
bán da chỉ được một đồng tiền sứt. Ở chợ, gặp hai người ngồi trước một đống bạc,
hắn quẳng đồng tiền sứt của mình vào đó rồi hô hoán lên rằng hai người ấy
đã lấy mất tiền mình. Người ta xúm lại, hắn nói của mình có những 100 đồng với
một đồng sứt. Hai người kia thề: - "Chúng tôi cam đoan là tiền của chúng
tôi không có đồng nào sứt cả". Cuối cùng người ta tìm được đồng sứt và xử
cho hắn được kiện. Cũng như truyện Ap-ga-ni-xtăng, hắn về lừa chú là tiền bán
da bê, chú cũng giết bò của mình để đi bán da. Và sau cũng bắt cháu định ném xuống
biển. Cuối cùng lại nhờ cháu đẩy xuống biển để mong có được bầy cừu như
cháu, v.v...
Truyện của người
Man-gát-sơ (Malgaches) (Madagascar) thì lại là một người ăn trộm bị bắt quả
tang và bị người ta bó chiếu định ném xuống sông. Hắn thuyết khéo một người đàn
bà đi qua để để người kia thay hắn chui vào chiếu, sau đó hắn lại trở về mang
theo một món nữ trang mà hắn trộm được, nói dối là lấy từ dưới nước
lên. Nghe nói thế người ta tự cuốn chiếu lại để nhờ hắn quẳng xuống nước...
Ở châu Mỹ, truyện của
thổ dân thuở trước sống trên quần đảo Ăng-ti (Antilles): Một người bị rơi vào
tay địch thủ và sắp bị quăng xuống biển. Hắn hát đi hát lại câu: - "Ta còn
trẻ quá chưa lấy con vua được?". Trời nóng mà người hắn lại nặng,
bọn chúng đặt hắn ở một nơi, rồi tìm quán nghỉ chân. Một người chăn dê đi qua
nghe hát thế đòi cho mình thế chân. Người chăn dê bị chết còn hắn đánh lừa được
kẻ địch: cuối cùng làm cho bọn chúng chết đuối.
Ở phương Tây tiêu biểu
nhất là truyện của người Pháp nhan đề Ren-nê với ông chúa: Một người tên
là Ren-nê vừa có con bò chết. Hắn lột da để cả đầu bò đội lên vai đem đi bán. Một
bọn cướp đang chia tiền ở một khu rừng thấy hắn tưởng là ma, sợ quá bỏ tiền chạy
mất. Hắn lấy tiền rồi mua một con lừa, cho lừa ăn cám trong có một ít tiền
vàng. Ông chúa nghe đồn lừa ỉa ra vàng đến hỏi mua, hắn đòi hai ngàn đồng vàng.
Mua về ngày đầu lừa có ỉa cho một ít vàng nhưng sau chẳng có gì cả. Ông chúa đến
trách, giữa lúc Ren-nê đang đun sôi một nồi xúp. Thấy bóng chúa hắn đem nồi đi
chỗ khác rồi nói với chúa: - "Tôi có một phép khi nào cần, cho một roi vào
nồi là sôi ngay". Thấy hắn làm đúng như lời nói, ông chúa lại mua roi với
giá hai ngàn đồng vàng. Mua về chúa đánh mấy cũng không sôi, giận lắm đến trách
hỏi. Ren-nê biết trước, làm sẵn một bọng máu bảo vợ đem giấu vào bụng. Khi chúa
đến, hắn làm cách đánh đập vợ rồi vờ đâm chảy máu. Đoạn thổi một tiếng còi, người
vợ đã được dặn trước, tự nhiên ngồi dậy, Ren-nê lại bán còi cho chúa lấy hai
ngàn đồng. Một hôm chúa ngồi buồn đâm chết vợ, nhưng thổi còi mãi vợ
không sống lại. Tức mình, chúa đi xe đến bắt Ren-nê, sai người trói
tay chân mang quăng xuống hố nước. Đến đây, truyện giống như truyện trên: bọn
kia dừng lại vào quán nghỉ, Ren-nê gặp một người chăn bò bèn bảo: - "Người
kia bắt tao làm mục sư mà tao không biết đọc biết viết gì cả". - "Còn
tao - người kia nói - thì lại biết đọc biết viết". Hai bên cùng thay đổi địa
vị cho nhau và cuối cùng Ren-nê lừa ông chúa nhảy xuống hố với hai người hầu để
mình trở thành ông chúa.
Xem thêm các truyện
khác tại đây:
-----